Fair use auteursrecht

Bijgewerkt: 2 mei 2023

Andermans werk (zoals een tekst of foto) zonder toestemming gebruiken? Dit kan onder het zogenaamde fair use auteursrecht. In dit geval mag de auteursrechthebbende helemaal niet klagen. Een mooi idee en er wordt dankbaar gebruik van gemaakt. Maar let op wanneer je in Nederland woont, want hier heeft fair use een andere betekenis.

Wettelijke uitzondering op het auteursrecht

Het fair use auteursrecht is een wettelijke uitzondering op het standaard copyright (auteursrecht). Het is vastgelegd in artikel 107 van de Amerikaanse auteurswet. Ja je leest het goed, het is een begrip dat in de Verenigde Staten veel voorkomt. Maar dus niet in Europa.

Wat kun je met fair use? Het gaat erom dat je auteursrechtelijke beschermd werk mag gebruiken, mits je dit op een eerlijke manier doet. In dit geval heb je geen toestemming van de auteur nodig.

Ondanks deze geweldige uitzondering op de auteurswet, blijkt hij complexer dan gedacht. Zelfs Amerikaanse rechters vinden het een ingewikkeld onderwerp. Of een gebruik van een auteursrechtelijk beschermd werk ‘fair use’ is, moet per situatie worden beoordeeld.

Bescherming van de vrijheid van meningsuiting en creativiteit

Je kunt je natuurlijk afvragen waarom er zoiets als fair use auteursrecht bestaat. Dit is bedoeld om de vrijheid van meningsuiting en creativiteit te beschermen. Neem nou kunstenaar Richard Prince. Hij maakt kunstwerken op basis van bestaande (vaak bekende) foto’s. De deed hij ook met foto’s van Patrick Cariou.

Dat vond laatstgenoemde niet zo leuk. Het liep op een rechtszaak uit. Uiteindelijk gaf de rechter kunstenaar Richard grotendeels gelijk. 25 van zijn 30 ‘kunstwerken’ werden goedgekeurd. Dit onder de noemer ‘fair use’. De twijfel ontstond bij de laatste 5 werken. Uiteindelijk troffen de twee hierover een schikking. Eind goed al goed.

Vier bepalende factoren

Een auteur verkrijgt automatisch het auteursrecht. Tenminste, wanneer zijn werk uniek en onderscheidend genoeg is. In de verenigde Staten hanteert men vier factoren om te bepalen of iets als fair use door de beugel kan.

Zo wordt er gekeken naar de aard van het auteursrechtelijke beschermde werk. En natuurlijk naar het doel en karakter van het gebruik. In bovenstaand geval ging het om het maken van kunst. Maar wanneer het puur gedaan wordt om winst te maken, dan heeft het een commercieel doel. In dit geval kom je niet zo makkelijk met ‘fair use’ weg.

Daarnaast wordt gelet op de hoeveelheid en de gebruikte materialen. Stel dat je de Nachtwacht als inspiratie voor jouw schilderij gebruikt, maar met dezelfde kleuren en hetzelfde type verf. Dan wordt het al twijfelachtig of je wel de intentie had om je eigen creativiteit in te zetten.

Als laatste wordt gekeken naar het effect op de markt. Wanneer je het werk van een auteur bewerkt en jouw bewerkte stuk wordt veel populairder, dan is dat niet zo fijn voor de oorspronkelijke auteur. In dit geval is het nog maar de vraag of je het fair use kan noemen. Want helemaal eerlijk is dit niet.

Fair use in Nederland

Heb je in het Nederlands auteursrecht ook fair use? Nee, het is een typisch Amerikaans concept van de auteurswet. Wat natuurlijk niet betekent dat Nederland helemaal geen uitzonderingen kent. In Nederland hebben we twee bekende uitzonderingen op het auteursrecht:

• Citaatrecht
• Parodie

Laten we eens gaan kijken wanneer je een van deze twee in jouw voordeel kunt gebruiken.

Het citaatrecht

Een bekende wettelijke uitzondering op het auteursrecht is het citaatrecht. Je voelt hem al aankomen, het gaat hier om een stukje werk citeren. Zo mag je bijvoorbeeld een passage uit een boek of een gedeelte uit een blogpost citeren. Dat doe je om iets te illustreren of te benadrukken. Maar ook omdat je geïnspireerd bent door de schrijver of kunstenaar.

Het citaatrecht is, net als fair use, bedoeld ter bescherming van de vrijheid van meningsuiting. Maar ook om de creativiteit van (nieuwe) auteurs en kunstenaars te bevorderen.

De spelregels omtrent het citaatrecht zijn best wel duidelijk. Ten eerste moet het citaat een duidelijk doel hebben. Bijvoorbeeld om iets te bespreken, ergens kritiek op te geven of ter illustratie. Daarnaast mag het citaat een niet al te grote omvang hebben. Een blogpost van 800 woorden en hier 600 woorden van citeren? Dat valt niet meer onder het citaatrecht maar is regelrechte plagiaat.

Verder mag het citaat geen afbreuk doen aan de marktwaarde. Stel dat je een geweldige slogan bij een of ander bedrijf ziet staan. Ze hebben die slogan als ‘merk’ geregistreerd is. Nu wil het geval dat je die slogan voor je eigen uitingen wil gebruiken. Dus maak je een advertentie met die slogan. Je plaatst de slogan netjes tussen aanhalingstekens. Zo is voor iedereen duidelijk dat het om een citaat gaat.

Toch? Nee! In dit geval kom je hier niet mee weg. Ten eerste gaat het hier niet om een citaat omdat je niks wil benadrukken of illustreren. Ten tweede heb je een commercieel doel. In deze situatie is wel heel duidelijk dat het citaatrecht niet van toepassing is.

De parodie

Een andere uitzondering op het auteursrecht is de parodie. Het gaat hier om een humoristische nabootsing van een bepaald werk. Dat kan van alles zijn, bijvoorbeeld een imitatie van een film of een liedje. Maar ook een boek, een kunstwerk of een tekst die op internet staat.

Parodieën worden gezien als een vorm van vrije meningsuiting. Bovendien is het een artistieke expressie. Dit betekent dat iemand zijn creativiteit, gevoelens of ideeën middels kunst tot uiting brengt.

De maker van een parodie mag auteursrechtelijke beschermde werken gebruiker, zonder toestemming van de oorspronkelijke auteur. Natuurlijk zijn hier ook weer voorwaarden aan verbonden. Zo moet duidelijk zijn dat het om een parodie (een grapje) gaat.

Soms wordt gedacht dat een parodie geen commercieel doel mag hebben. Maar dat mag dus wel! Toch kan een commercieel doel voor veel twijfels zorgen. Want een parodie mag namelijk de marktwaarde van het originele werk niet aantasten.

Stel dat je eetbare slippers maakt (je zal het maar verzinnen). Hierop zet je het logo van Nike in spiegelbeeld en een merknaam: Nik3. Eigenlijk is wel duidelijk op wie deze parodie is gebaseerd. Maar mag dit?

In dit geval zal de marktwaarde van het merk Nike niet direct worden aangetast. Maar de merkhouder kan hiertegen wel in verweer. Wanneer het op een rechtszaak uitloopt dan hangt het van de situatie af of deze parodie wel of niet mag. De laatste tijd zijn meer van dit soort rechtszaken geweest. De ene keer in het voordeel van de merkhouder, de andere keer won de maker van de parodie het.

Fotograferen van kunst in het openbaar

Normaal gesproken mag je niet zomaar kunstwerken fotograferen of naschilderen. Dus ook niet natekenen of op een andere manier namaken. Tenzij het voor eigen gebruik is (dus niet commercieel). Hiervoor geldt wel een uitzondering: het fotograferen van kunst in het openbaar. Wanneer een standbeeld op een plein staat dan is dit openbaar toegankelijk. Dit betekent dat je er ook foto’s van mag maken. En dat je die foto’s als kunstwerk uit mag brengen.

Hierbij moet wel duidelijk zijn dat het standbeeld openbaar staat. De omgeving moet dus zichtbaar zijn, het mag niet om een close-upfoto gaan. Verder mag het ook niet om tijdelijke kunst gaan zoals een openlucht tentoonstelling. En fotograferen in een museum valt niet onder de openbare ruimtes.

Zoals je ziet kennen we in Nederland ook wel wat uitzonderingen op het auteursrecht. Veel van deze uitzonderingen lijken heel erg op het fair use auteursrecht.

---